اگر ابریشم و ادویه کالای اعصار گذشته و نفت راکالای قرن بیستم بنامیم، قطعاً میتوان اطلاعات را کالای قرن حاضر نامید. کالایی که انتخاب تکنولوژی، جادههای بس سهل الوصول را برایش آماده ساخته است. اطلاعات و تکنولوژی در یک چرخه رو به رشد یکدیگر را با اثر متقابل ارتقاء میدهند، و هر یک به رشد دیگری کمک میکند. ولی در این میان سیستمهایی که حجم عظیم اطلاعات را سامان داده، آنها را در قالبهای تکنولوژی جای دهد، و امکان استفاده موثر از آنها را پدید آورد، نقشی بسزا برعهده دارند.بهترین راه رسیدن به این دستاورد مهم استقرار سیستمهای اطلاعاتی مناسب است.
هر چند در قیاس با روند رشد سرسام آور تکنولوژی و اطلاعات، در ابتدا سیستمهای اطلاعاتی و علوم مرتبط با آن از چنین رشدی برخوردار نبوده ، ولی در سالهای اخیر این علوم با شیبی فزاینده به چرخه سه گانه اطلاعات، "تکنولوژی" و "سیستمهای اطلاعاتی" پیوسته است.
روند رشد متدولوژیهای توسعه سیستم به صورت روزافزونی ادامه دارد، امروزه با توجه به پیچیدگی و بزرگی سیستمها، نمیتوان بدون کمک متدولوژی مناسب به آنالیز، طراحی و اجرای سیستمهای بزرگ، پیچیده و کارآمد امیدوار بود. متاسفانه در کشور ما کمتر به این مقولات توجه شده است، و هر چند حضور سیستمهای اطلاعاتی در موسسات و سازمانها ملموس است، ولی برخورد اصولی با فرایند انالیز، طراحی و اجرای چنین سیستمهایی کمتر به چشم میخورد. چنین فقدانی علاوه بر اتلاف سرمایهها، جوی بدبینانه نسبت به اصل وجودی اینگونه سیستمها پدید میآورد.
چرخه تکاملی سیستم، فرآیندی است که از طریق آن تحلیلگران، طراحان، برنامه نویسان، مسئولان و مدیران یک موسسه مشترکاً سیستمهای اطلاعاتی را بنا مینهند. همچنین وسیلهای است که مدیران پروژه را قادر میسازد که روند پیشرفت فعالیتها و مراحل مختلف پروژه، و عملکرد گروههای درگیررا مطالعه ارزیابی و کنترل نمایند.
حال با توجه به ایجاد سیستمهای اطلاعاتی و اهمیت آن، درخواست از طرف استفاده کنندگان سیستم که به فعالیتهای موسسه نزدیکتر هستند و با مسائل، مشکلات و نارسائیهای سیستم آشنایی بیشتری دارند، داده میشود. تحلیلگران یک موسسه که در واحدهایی مانند سیستمها و روشها، خدمات سیستمها و نظایر آن کار میکنند و معمولاً به دنبال روشهایی بهتر برای سیستمهای جاری موسسه هستند، نیز از درخواست کنندگان پروژههای طراحی سیستم میباشند. علاوه بر آن، برنامه ریزیهای بلند و میان مدتی که موسسه یا سازمان برای بهبود کلی سیستمهای موجود خود دارد، میتواند منشاء درخواست سیستمهای جدید باشد.
معمولاً عامل ایجاد چنین درخواستهایی وجود یک مسئله، تن دادن به یک اجبار و الزام قانونی، یا به دست آوردن امکان بهتر برای پاسخگویی و جذب مشتری بیشتر است، مثلاً طولانی بودن عملیات رسیدگی به سفارش مشتریان و وقت گیر بودن آن یک مسئله است. تهیه گزارشهای مالی یا نگهداری سوابق خاص از طرف یک موسسه برای پاسخگویی به مراجع دولتی (مانند اداره مالیاتها، بازرسان قانونی و…)، یک الزام قانونی است. و سرانجام گذاشتن یک سیستم کارت نقدی در بانک که مشتری بتواند در هر ساعت شبانه روز که به پول نیاز دارد با وارد کردن شماره رمز کارت نقدی به ماشین، از آن پول دریافت کند، مسلماً میتواند یک فرصت و امکان جذب مشتری بیشتر باشد.
اغلب مسائل و فرصتهای زیادی وجود دارد که هر یک میتواند منشاء ایجاد یک سیستم اطلاعاتی جدید قرار گیرد، که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- نیاز به بهبود عملکردها
- نیاز به تسهیل کنترل اطلاعات (یا دادهها)
- نیاز به صرفه جویی بیشتر یا کنترل هزینه
- نیاز به کنترل و امنیت اطلاعات
- نیاز به بهبود کارایی افراد یا ماشینها
- نیاز به بهبود خدمات ارائه شده به مشتریان، شرکاء، کارکنان و نظایر آنها
برای انجام صحیح یک پروژه و با توجه به ماهیت پروژه بایستی فعالیتهای فراوان و متنوعی را انجام داد. تعدد و تنوع فعالیتها نیاز به سیستمی جهت کنترل و یکپارچه سازی فعالیتهای کنترلی و مدیریتی را کاملاً محسوس مینماید، بدین ترتیب فعالیتهایی که ظاهراً با هم موارد مشترکی را از نظر اجرایی ندارند با قرار گرفتن در چارچوب این سیستم کاملاً مرتبط با هم خواهند شد و اثرات متقابل آنها با یکدیگر را میتوان مطالعه نموده و مسائل آنها را حل و فصل نمود. بنابراین سیستمی که انجام این عملیات را به عهده گیرد بایستی با وجود تنوع زیر سیستمهای آن از یکپارچگی کامل برخوردار باشد.
1- سیستم پردازش تراکنشها (TPS)
تراکنشها وقایعی هستند که در اثر انجام عملیات و فعالیتهای یک موسسه صورت میپذیرند. مثلا وقتی موسسه کالایی به مشتری بصورت غیرنقدی میفروشد، دادههای مربوط به مشتری، انبار، محصولی که باید به مشتری تحویل شود، فروشنده و نظایر آن باید جمعآوری و پردازش شود. از طرفی این مسئله باعث ایجاد تراکنشهای دیگری از قبیل بررسی اعتبار مشتری، صدور صورتحساب، تغییر در موجودیها و نظایر آن میشود.
سیستم پردازش تراکنشها، سیستمی است که جمع آوری و پردازش این تراکنشها را برعهده دارد و در نتیجه اطلاعاتی تولید میشود که برای مدیریت سازمان مورد استفاده قرار میگیرد.
2- سیستم اطلاعات مدیریت (MIS)
دادههایی که توسط سیستم پردازش تراکنشها پردازش میشود در قالب اطلاعاتی در اختیار مدیران سازمان قرار میگیرد تا این مدیران را در انجام وظایف مربوطه و روزمره یاری نماید. اطلاعاتی را که MIS ایجاد مینماید مورد استفاده کلیه سطوح مدیریتی قرار میگیرد.
3- سیستم پشتیبان تصمیم گیری (DSS)
این سیستم به گونهای طراحی میگردد که مکمل سیستم اطلاعات مدیریت باشد یعنی مدیران را در تصمیم گیریهای استراتژیک و مهم یاری نماید. این سیستم از مدلهای تصمیمگیری و پایگاه خاص، برای تهیه اطلاعات استفاده مینماید.
4- سیستم اطلاعاتی اجرایی (EIS)
با توجه به اینکه مدیریت سطوح بالا اطلاعاتی برای برنامه ریزی استراتژیک و کنترل کلی موسسه نیاز دارد، این سیستم طوری طراحی میشود که مدیریت سازمان بتواند با سرعت و به سادگی اطلاعات مورد نیاز را بدست آورد.
تعاریف مختلفی از متدولوژی وجود دارد. بدلیل جدید بودن علم طراحی سیستمهای اطلاعاتی هنوز تعریف یکسان و یکدستی در زبان تخصصی این دانش بوجود نیامده است. اما بطور کلی اگر روش (Method) را در ادبیات دانش طراحی سیستمهای اطلاعاتی یک روال مرتب و سامانمند برای انجام یک عمل تعریف نمائیم، متدولوژی عبارت خواهد بود از مجموعهای منسجم از روشها که بر مبنای مجموعهای از اصول پایه وقواعدی که برای کاربرد آنها بنا شدهاند.
در واقع متدولوژیها، راه رسیدن به هدف ایجاد و استقرار سیستم اطلاعاتی در چارچوب Vision سازمان را از طریق معرفی ابزارها و استانداردهای خاص در مراحل مختلف زیستچرخ توسعه سیستمها (System Development life Cycle(SDLC)) تعیین مینمایند.
متدولوژیهایی که برای توسعه یک سیستم اطلاعاتی یا بخشی از یک سیستم انتخاب میشوند در سه مشخصه با یکدیگر تفاوت دارند:
الف) الگوی مفهومی یا رویکرد (Approach): هر متدولوژی میکوشد سیستم مورد مطالعه را به گونهای مدلسازی نماید. اینکه هر سیستم از چه زاویهای مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد، در متدولوژیهای مختلف با یکدیگر تفاوت دارد.
ب) متدولوژیها در نحوه تقسیمبندی زیستچرخ طراحی سیستم با یکدیگر تفاوت دارند.
ج) هر متدولوژی از مجموعهای از روشها، فنون و ابزارهای ویژه که بسیاری از آنها میتوانند در متدولوژیها مختلف مشترک باشند، استفاده میکنند. ابزارهایی مانندERD،Data Dictionary، DFD
در واقع متدولوژی انتخابی میبایست به سئوالات زیر پاسخ دهد:
- چگونه پروژه باید به مراحل فرعی تجزیه گردد؟
- درهر مرحله از چرخه حیات سیستم چه اقداماتی باید انجام شود؟
- چه خروجیهایی باید تولید شود؟
- از چه ابزارهایی باید استفاده شود؟
- در چه زمانی و تحت چه شرایطی باید وظایف مربوط به طراحی سیستم انجام شوند؟
- محدوده پروژه چگونه تعیین گردد و چه کسانی در پروژه درگیر شوند؟
در جهت استقرار سیستمهای اطلاعاتی در یک سازمان متدلوژیهای فراوانی ابداع گردیده است که در جهات مختلفی با یکدیگر شباهت دارند. بدلیل طیف گسترده متدولوژیهای ابداع شده تسلط بر همگی آنها و استفاده از آنها در نیل به هدف استقرار سیستم امری محال میباشد اما با توجه به شرایط سازمان مورد مطالعه، گستردگی، بزرگی و پیچیدگی تبادلات اطلاعاتی درون سازمانی و نگرش مدیران سازمان مورد بحث می توان ازیک یا تعداد محدودی از متدولوژی ها بصورت مناسب استفاده نمود.
بطور کلی متدولوژیهای رایج در زمینه طراحی سیستمها را میتوان در سه طیف عمده خلاصه نمود:
الف) متدولوژیهای سنتی: در این متدولوژیها، به سیستمهای اطلاعاتی به عنوان موضوعاتی برای تبدیل به برنامههای کامپیوتری نگریسته میشود. هر سیستم بصورت مستقل و به عنوان مجموعهای از فرآیندهای تبدیل ورودی به خروجی مدلسازی میشود. در این روشها، حوزههایی مانند برنامهریزی سازمانی، مدیریت استراتژیک و منابع اطلاعاتی مورد غفلت قرار میگیرند. این روشها برای مکانیزه کردن سیستمهای عملیاتی منفرد (TPS) کارایی لازم را دارند اما به سختی میتوان با استفاده از آنها سیستمهای جامع یکپارچه سازمانی را طراحی و پیاده کرد.
ب) متدولوژیهای سازمان نگر: این متدولوژیها به اطلاعات به عنوان منابع سازمانی برخورد میکنند. هر سازمانی برای مدیریت منابع خود باید دارای یک استراتژی سازمانی مدون باشد. این متدولوژیها بر تدوین یک استراتژی اطلاعاتی سازمانی، قبل از توسعه سیستمهای خاص کاربردی تاکید دارند.
ج) متدولوژیهای شی گرا: در این متدولوژیها تمایز سنتی بین دادهها و فرآیند از بین رفته و سیستمها به عنوان مجموعهای از اشیا که حاوی اطلاعات بوده و در درون خود تبادل اطلاعاتی دارند، مدلسازی میشوند.
متدولوژیهای متداول در زمینه طراحی سیستمهای اطلاعاتی را از جهتی دیگر میتوان به سه دسته زیر تقسیم بندی نمود:
الف) متدولوژیهای ساختیافته: رایجترین متدولوژی مورد استفاده در توسعه سیستمهای اطلاعاتی متدولوژی (SSADM) یا متدولوژی ساختیافته میباشد. این متدولوژی با دیدگاه Top-down در واقع با ایجاد تغییراتی در متدولوژیهای سنتی طراحی سیستم، روشی منظم، قابل فهم و استاندارد شده در زمینه طراحی سیستم را ارائه میدهند. نقطه قوت این متدولوژی تاکید آن براستراتژی سازمانی، سادگی و استاندارد سازی مراحل مختلف چرخه حیات طراحی سیستم و نقطه ضعف آن دوره نسبتاً طولانی پاسخگویی آن میباشد. در هر صورت این متدولوژی در حال حاضر به صورت استانداردی در جهت طراحی سیستمهای اطلاعاتی درآمده است.
ب) متدولوژی Proto typing: پروتوتایپینگ به معنی تکامل تدریجی یک محصول میباشد به طوری که محصول اولیه تولید شده خود در واقع محصول نهایی است که درطول زمان به تدریج تکمیل می گردد. نقطه قوت آن سرعت استقرار سیستم اطلاعاتی و نقطه ضعف آن دوباره کاریهای فراوان و اشکالات زیاد ایجاد شده در سیستم است که باید به مرور زمان مرتفع گردند.
ج) متدولوژی شی گرا (object-oriented): جدیدترین متدولوژیهای طراحی سیستمهای اطلاعاتی متدولوژیهای شی گرا میباشند. این متدولوژیها هم سرعت ایجاد سیستم اطلاعاتی را نسبت به روشهای ساختیافته بالا برده و هم کلیه نقاط قوت متدولوژیهای ساختیافته را حفظ مینمایند اما بدلیل جدید بودن هنوز به استانداردی در جهت مستند سازی سیستمها دست نیافتهاند.
1- شناخت سیستم موجود
- بررسی اولیه، تعریف مساله و محدود پروژه
- مطالعات امکان سنجی
- تعیین برنامه زمانبندی پروژه
- جمع آوری اطلاعات
2- تجزیه و تحلیل سیستم
- تحلیل دادههای جمع آوری شده در مرحله شناخت
- تحلیل نرم افزارها و سخت افزارهای موجود
- بررسی مشکلات و تعیین نیاز
3- طراحی سیستم پیشنهادی
4- برنامه سازی
- برنامه نویسی
- استقرار و نصب سیستم
- پشتیبانی و بهبود سیستم
شرح خدمات پروژه طراحی سیستم اطلاعاتی و کنترل مدیریت
درباره لزوم، تعریف و چرخه تکاملی طراحی سیستم اطلاعاتی به تفصیل گفته شد. با توجه به موارد مطروحه میتوان خدمات تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم اطلاعاتی را در قالب موارد زیر بیان نمود:
الف) مطالعه و شناخت سیستم موجود
- بررسی اولیه شامل شناخت، تعیین محدوده پروژه، تقسیم سیستم به زیر سیستمها با حفظ یکپارچگی سیستم، تعیین متدولوژی یا متدولوژیهای مورد استفاده در طول پروژه و تبیین پایههای نظری پروژه طراحی سیستم
- تعیین برنامه زمان بندی براساس تعداد زیر سیستمها و حجم تبادلات اطلاعاتی و متدولوژی تعیین شده
- جمع آوری اطلاعات در هر یک از زیر سیستمها ، مستند سازی آنها در قالب ابزارهای موجود وطراحی فرمها و فرمتهای مورد نیاز جهت تبادل اطلاعات داخلی و خارجی سیستم مورد مطالعه
- ارائه گزارش شناخت شامل معرفی سیستم، بیان نحوه جمع آوری اطلاعات و متدولوژی بکار رفته، خصوصیات آن و دلیل انتخاب، DFDهای سیستم، دیکشنری داده (درون دادهها و برون دادهها، پردازشها، فایلها و ذخایر اطلاعاتی)، نرم افزارهای موجود و نحوه استفاده از خروجی بانکهای اطلاعاتی و نرم افزارهای تخصصی در سیستم مورد مطالعه
ب) تجزیه و تحلیل سیستم موجود
- تحلیل سیستم از نظر ورودیها و خروجی ها
- تحلیل نرم افزارهای موجود و تعیین نحوه هماهنگ سازی آنها با سیستم
- مدل سازی از سیستم
- بررسی و تحلیل مشکلات موجود و تشخیص نیازهای سیستم (Requirement Analysis)
ج) طراحی سیستم پیشنهادی
- طراحی ورودیها و خروجیهای سیستم
- طراحی ساختار بانک اطلاعاتی وتبیین فرمهای مورد نیاز جهت انتقال اطلاعات
- ارائه گزارش طراحی سیستم شامل DFDهای سیستم پیشنهادی، دیکشنری داده، ERDها و سایر مستندات مورد نیاز جهت برنامه نویسی سیستم